राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार (National Security Advisor) अजित डोवाल यांचे जीवन नेहमीच एका गुप्तहेर कादंबरीसारखे राहिले आहे. त्यांच्या सर्वात सुरुवातीच्या आणि कमी ज्ञात असलेल्या मोहिमांपैकी एक पाकिस्तान किंवा चीनमध्ये नव्हे, तर हिमालयातील सिक्कीम राज्यात पार पडली.
नेमकं काय घडलं?
1970 च्या दशकाच्या सुरुवातीला, सिक्कीमच्या राजघराण्याला एका संकटाचा सामना करावा लागला. राणी होप कुक, एक अमेरिकन महिला, दिल्लीच्या दृष्टीने एक "स्पाय क्वीन" बनली होती, जिचे सीआयए (CIA) शी संबंध असल्याचा संशय होता. ज्या वेळी भारताचे अमेरिकेसोबतचे संबंध ताणलेले होते, त्याच वेळी वॉशिंग्टनशी (Washington) तिचे वाढते संबंध भारतासाठी चिंतेचे कारण बनले होते.
भारताला भीती होती की चीनपासून संरक्षणात्मक बफर (buffer) म्हणून काम करणाऱ्या या राज्यावरचे आपले नियंत्रण सुटून जाईल. याच वेळी एका तरुण गुप्तचर अधिकाऱ्याने सिक्कीम भारताच्या कक्षेत राहील याची खात्री करण्याची जबाबदारी घेतली.
( नक्की वाचा : PM मोदींना उगाच नाही AJIT DOVAL यांच्यावर विश्वास! भारताच्या जेम्स बाँडला घाबरतात पाकिस्तान-चीन )
1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, सिक्कीम भारताचे संरक्षित राज्य (protectorate) बनले. याचा अर्थ संरक्षण आणि परराष्ट्र व्यवहार दिल्लीच्या हातात होते, तर अंतर्गत कारभार चोग्याल (Chogyal) पाहत होते. 1965 मध्ये पाल्डेन थोंडुप नामग्याल (Palden Thondup Namgyal) त्यांच्या वडिलांच्या मृत्यूनंतर चोग्याल बनले आणि ही व्यवस्था बदलू लागली.
थोंडूप यांनी भारतात शिक्षण घेतले होते आणि ते व्यावहारिक मानले जात होते. दोन वर्षांपूर्वी त्यांची होप कुकशी भेट झाली होती, जिने त्यांच्याशी लग्न करण्यासाठी आपले अमेरिकन नागरिकत्व सोडले. १९६० च्या दशकाच्या मध्यापर्यंत ती राणी बनली होती. लवकरच, धोरणात्मक बाबींमध्ये तिचा प्रभाव दिसू लागला.
होप कुकने परदेशी पत्रकारांशी संबंध वाढवले, सिक्कीमला भारताच्या दबावाचा प्रतिकार करणारे राष्ट्र म्हणून दर्शवणाऱ्या मुलाखती दिल्या आणि पतीला स्वातंत्र्याची मागणी करण्यास प्रोत्साहन दिले. लेखक देवदत्त डी. यांनी त्यांच्या Ajit Doval: On a Mission या पुस्तकात सांगितले आहे की दिल्लीतील गुप्तचर अधिकाऱ्यांना तिचा वॉशिंग्टनच्या प्रभावासाठी मध्यस्थ (conduit) म्हणून काम करण्याचा संशय होता.
1971 च्या बांगलादेश युद्धादरम्यान (Bangladesh war), जेव्हा वॉशिंग्टनने उघडपणे पाकिस्तानला पाठिंबा दिला. हिमालयातील एका बफर राज्यात अमेरिकेचा वाढता प्रभाव एक भयानक स्वप्न होते, विशेषतः जेव्हा उत्तरेकडील चीनचा धोका कायम होता.
त्याचवेळी अजित डोवाल यांनी सिक्कीमच्या जनमताचा अंदाज घेण्यासाठी आणि राणीच्या प्रभावाला प्रत्युत्तर देण्यासाठी प्रवेश केला. ते स्थानिक लोकांमध्ये मिसळले, राजकीय नेत्यांशी बोलले, राजघराण्याबद्दल लोकांमध्ये असलेला रोष तपासला आणि दिल्लीचे संपर्क अधिक मजबूत केले.
डोवाल यांच्या अहवालातून हे समोर आले की सिक्कीमचे लोक, विशेषतः बहुसंख्य नेपाळी समुदाय, चोग्याल आणि त्यांच्या अमेरिकन राणीबद्दल नाराज होते. ते राजघराण्याला लोकांपासून दूर, उच्चभ्रू आणि भारतविरोधी मानत होते. या माहितीमुळे दिल्लीची खात्री पटली की भारतासोबत सिक्कीमचे एकत्रीकरण करणे (integration) हे धोरणात्मकदृष्ट्या योग्य तसेच बहुसंख्य लोकांचे स्वागतार्ह पाऊल असेल.
1973 पर्यंत सिक्कीममध्ये निदर्शने सुरू झाली. निदर्शक राजेशाहीविरुद्ध मोर्चा काढत होते आणि लोकशाहीची मागणी करत होते. वाढत्या दबावामुळे होप कुकने शेवटी सिक्कीम सोडून न्यूयॉर्कला (New York) गेली आणि ती परत कधीच आली नाही.
दोन वर्षांनंतर, 1975 मध्ये, सिक्कीम विधानसभेने (Sikkim Assembly) राजेशाही संपुष्टात आणून भारतात विलीन होण्याचा प्रस्ताव मोठ्या बहुमताने मंजूर केला. एका सार्वमताने (referendum) पुष्टी केली की 97 टक्क्यांहून अधिक लोकांनी विलीनीकरणाला पाठिंबा दिला होता. दिल्लीने त्वरीत पाऊले उचलली आणि सिक्कीम भारताचे 22 वे राज्य बनले.
